Reintegracja w spółdzielni socjalnej. Co warto wiedzieć?

Reintegracja społeczna i zawodowa w spółdzielni socjalnej to temat niezwykle istotny, a czasami nieco zaniedbywany i przysłonięty sprawami dnia codziennego spółdzielni. Postanowiłem w jednym wpisie zebrać najważniejsze zagadnienia z nim związane.

Jakie obowiązki wynikają z ustawy o spółdzielniach socjalnych w zakresie reintegracji?

Ustawa o spółdzielniach socjalnych mówi jedynie o tym, że każda spółdzielnia socjalna ma działać na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej. Definiuje te pojęcia, ale nie precyzuje dokładnie zakresu ani form tej działalności. Tym samym działania te mają być dostosowane do potrzeb osób defaworyzowanych pracujących w spółdzielni, a z drugiej strony do możliwości finansowych spółdzielni.

Wariantem absolutnie minimalnym jest stworzenie miejsc pracy dla osób defaworyzowanych. Jest to początek działań reintegracyjnych, o ile oczywiście te miejsca prac są godne i pozwalają się utrzymać (trudno uznać za skuteczne działania reintegracyjne zatrudnienie na 1/20 etatu).

Dla kogo mają być prowadzone działania reintegracyjne?

Po ostatniej nowelizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych działania reintegracyjne mają być prowadzone na rzecz pracowników spółdzielni zaliczanych do grup defaworyzowanych (niekoniecznie członków).

Wydaje się, że jest to dosyć oczywiste i intuicyjne – w końcu właśnie tę grupę ma wspierać spółdzielnia socjalna. Z drugiej jednak strony w praktyce może być to dosyć trudne do spełnienia, bo wyklucza pozostałych pracowników spółdzielni, czy też np. członków ich rodzin. Wyobraźmy sobie teraz, że spółdzielnia postanowiła, iż w ramach działań reintegracyjnych organizuje wyjazd integracyjny. Kto może wziąć w nim udział? Tylko osoby defaworyzowane, bo do nich ograniczają się działania reintegracyjne.

Warto w tym kontekście zauważyć, że spółdzielnia może też podejmować działalność społeczną i oświatowo – kulturalną, gdzie krąg odbiorców jest już szerszy. Obejmuje on członków, pracowników (niezależnie od ich statusu) i środowisko lokalne (dla dociekliwych: art. 2 ust. 3 ustawy o spółdzielniach socjalnych).

Przejdźmy teraz do zdefiniowania działań reintegracyjnych.

Co to jest reintegracja społeczna?

Reintegracja społeczna to działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu (dla dociekliwych: art. 2 ust 2 pkt. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych).

Za komentarzem do ustawy o pomocy społecznej możemy wymienić usługi reintegracji społecznej – będzie to praca nad kształtowaniem / rozwojem umiejętności:

• kierowania własnym życiem (np. nad procesem uczenia się, podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów),
• społecznych (np. zdolności komunikacji, współpracy, rozwiązywania konfliktów),
• osiągania satysfakcji życiowej (np. umiejętności autoprezentacji, bycia liderem, pozytywnej samooceny, samodyscypliny),
• angażowania się w sprawy obywatelskie.

Przykładowe działania w ramach reintegracji społecznej

Komentarz do ustawy o spółdzielniach socjalnych (str. 22) wymienia przykładowe kierunki działań w obszarze reintegracji społecznej. Są wśród nich działania o charakterze:

• obywatelskim, np.:
  • organizowanie i uczestnictwo członków spółdzielni w spotkaniach z politykami, urzędnikami na szczeblu rządowym, samorządowym,
  • organizacja i podpisywanie petycji,
  • edukacja proekologiczna członków, w tym poprzez wspieranie różnego typu akcji ekologicznych (np. zakup kubłów pozwalających segregować w sposób ekologiczny śmieci),
  • działalność lobbingowa i rzecznicza na rzecz ruchu spółdzielczego,
• pomocowym czy prospołecznym – polegające na udzielaniu pomocy i wsparcia osobom defaworyzowanym, niezależnego od ich pracy, jak i wsparcia lub uczestnictwa w pomocy wzajemnej, np.:
  • pomoc w zakupie opału,
  • udział w sprzątaniu ulicy,
  • pomoc dla pracowników defaworyzowanych spółdzielni w bieżących sprawach, np. zakupy, sprawy na poczcie, opieka nad dzieckiem, sfinansowanie biletów komunikacji miejskiej (np. sieciowych), biletów do kina, opłacenie Internetu, zakup komputera,
• kooperacyjnym – mających na celu rozwój umiejętności współpracy z innymi, np.:
  • wspólne szkolenia i wyjazdy szkoleniowe na rzecz budowania zespołu,
  • organizacja i uczestnictwo w rozgrywkach sportowych,
  • gry zespołowe.

Co to jest reintegracja zawodowa?

Definicja reintegracji zawodowej również znajduje się w ustawie o spółdzielniach socjalnych (dla dociekliwych: art. 2 ust 2 pkt. 2 ustawy o spółdzielniach socjalnych). Są to działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy.

Jak łatwo zauważyć w tym przypadku mamy już kontekst świadczenia pracy, czyli do reintegracji zawodowej można zaliczyć wszystkie działania, które zwiększają umiejętności zawodowe osób defaworyzowanych.

Przykładowe działania w ramach reintegracji zawodowej

Komentarz do ustawy o spółdzielniach socjalnych wymienia tutaj:

• zwiększenie motywacji do podwyższenia kwalifikacji zawodowych, odnalezienia własnej ścieżki rozwoju i kariery zawodowej poprzez pracę z doradcami zawodowymi (np. psychologiem pracy),
• zdobycie wykształcenia, zawodu lub umiejętności umożliwiających samorealizację zawodową.

Z jakimi działaniami reintegracyjnymi spotkałem się w praktyce?

Najczęściej spotykam się z następującymi działaniami w ramach reintegracji:

• udział w organizacji szkoleń zawodowych lub podnoszących kwalifikacje zawodowe, albo skierowanie pracownika na szkolenie zewnętrzne, w tym częściowe lub całkowite finansowanie tych działań przez spółdzielnie (np. często wykorzystywanych rozwiązaniem są szkolenia z Krajowego Funduszu Szkoleniowego lub Bazy Usług Rozwojowych), 
• zapewnienie pracownikom defaworyzowanym wsparcia prawnego (np. w sprawach komorniczych czy alimentacyjnych),
• zapewnienie pracownikom defaworyzowanym wsparcia psychologicznego,
• organizacja wyjazdów integracyjnych,
• wspólne wyjścia na mecz, do kina, czy teatru,
• pomoc w znalezieniu mieszkania oraz częściowe lub całkowite pokrycie kosztów czynszu,
• pokrycie kosztów dodatkowego ubezpieczenia (NNV),
• wsparcie specjalisty ds. terapii uzależnień,
• pokrycie kosztów dojazdu do pracy poprzez zakup biletów komunikacji publicznej.

Warto pamiętać, że niektóre z powyższych form wsparcia mogą się wiązać z obowiązkiem zapłaty składek ZUS i podatku dochodowego od osób fizycznych (zwłaszcza jeśli jesteśmy w stanie ustalić / policzyć wartość wsparcia otrzymanego przez daną osobę oraz jeśli nie posiadamy Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych). 

“Pojąć Głębię” jako jeden z ciekawych przykładów działań reintegracyjnych 

Jednym z ciekawych i kompleksowych przedsięwzięć, z jakimi spotkałem się w ramach działań reintegracyjnych, jest projekt „Pojąć Głębię” realizowany w Spółdzielni Socjalnej Dalba z Pucka. Jego celem jest wzmacnianie niezależności, poczucia własnej wartości i pewności siebie u osób niepełnosprawnych poprzez nurkowanie o charakterze rehabilitacyjnym i terapeutycznym.

Program wychodzi daleko poza zwykłe zajęcia w wodzie i wykorzystuje innowacyjny program nurkowy, dzięki któremu efekty rehabilitacyjne i terapeutyczne u niepełnosprawnych uczestników znacznie wzrastają. Misją Pojąć Głębie jest zaszczepienie w osobach niepełnosprawnych przekonania, że niemożliwe jest możliwe.

Program to efekt wspólnej pracy zespołu projektowego, partnerów i sponsorów, w skład którego wchodzą: Spółdzielnia Socjalna Dalba, Bałtyckie Centrum Nurkowe Seawave, Grupa Lotos S.A., Torus sp. z o.o. S.K. Spółdzielnia pozyskiwała środki zewnętrzne na realizację tego programu, m.in. w ramach akcji crowdfundingowej na portalu wspieramto.pl. Dzięki zebranym środkom Spółdzielnia zorganizowała np. obóz nurkowy na Malcie.

Poniżej można zobaczyć szczegóły przedsięwzięcia.

Jakie działania reintegracyjne są zalecane?

Trudno jednoznacznie wskazać zalecane formy działalności reintegracyjnej. Działania tego rodzaju powinny być poprzedzone diagnozą potrzeb osób defaworyzowanych i dostosowane do tychże potrzeb.
Niewątpliwie też skala tych działań będzie zależała od sytuacji spółdzielni, w tym jej wyników finansowych, co nie oznacza jednak, że złe wyniki finansowe pozwalają na całkowity brak działań reintegracyjnych. Działania te mogą być bowiem finansowane w ramach projektów OWES czy z innych źródeł.

Czy potrzebujesz regulaminu wydatkowania środków na reintegrację?

Oczywiście taki regulamin nie jest obowiązkowy. Czasami może się jednak przydać, np.:

• jeśli korzystasz ze zwolnienia z podatku dochodowego w spółdzielni socjalnej, to warto mieć dokument, który będzie określał jakie konkretne działania realizujemy w ramach reintegracji, 
• jeśli nie chcesz konkretnych działań reintegracyjnych wskazywać w uchwale o podziale nadwyżki bilansowej, to warto mieć taki regulamin (wówczas w uchwale o podziale nadwyżki powołasz się na wydatki wskazane w regulaminie).

Jeszcze krótkie wyjaśnienie. Do tej pory pisałem o reintegracji, ale w kontekście regulaminu warto uwzględnić szerszą perspektywę – również działalność społeczną i oświatowo-kulturalną oraz działania w zakresie pożytku publicznego. Właśnie te trzy obszary to cele, o których mówi ustawa o spółdzielniach socjalnych i na które ma być przeznaczona nadwyżka bilansowa spółdzielni.

W jednej ze spółdzielni, z którą współpracowałem przyjęliśmy następujący sposób postępowania:

• przygotowano wieloletni plan realizacji głównych kierunków działalności reintegracyjnej, społecznej i oświatowo-kulturalnej oraz działań w zakresie pożytku publicznego prowadzonych przez spółdzielnię socjalną (brzmi szumnie, ale tak naprawdę była to lista działań, jakie spółdzielnia planuje realizować w ramach swoich celów),
• plan został uzgodniony z pracownikami (w ramach konsultacji) oraz przyjęty uchwałą walnego zgromadzenia, 
• przygotowano Regulamin funduszu celowego spółdzielni socjalnej związanego z realizacją celów, o których mowa w art. 2 ust. 2 i 3 ustawy o spółdzielniach socjalnych (gdzie określono kto i na jakich warunkach może korzystać ze wsparcia oraz określono zasady dostępu do środków funduszu),
• regulamin został przyjęty uchwałą walnego zgromadzenia,
• każdorocznie przygotowywany jest preliminarz wydatków z funduszu celowego, gdzie określany jest budżet na poszczególne działania w danym roku.

Na co warto zwrócić uwagę tworząc taki regulamin?

Co najmniej na kilka elementów – przykładowo warto:

• uwzględnić perspektywę długookresową, np. jeśli w danym roku, w którym jest duża nadwyżka, znaczna jej część pójdzie na wsparcie bezpośrednie, a w kolejnym roku nadwyżki nie będzie, to mogą pojawić się pretensje i roszczenia,
• rozważyć indywidualne dobieranie instrumentów na podstawie rozmowy np. z doradcą zawodowym (plan reintegracji dla każdej osoby defaworyzowanej),
• doprecyzować wydatki, ale jednak zostawić sobie pewną furtkę (np. w sytuacjach losowych / wyjątkowych zarząd może podjąć decyzję o wsparciu w kwocie do XX zł z przeznaczeniem np. na działalność charytatywną),
• zwrócić uwagę na rozdzielenie wydatkowania w roku podatkowym (w kontekście wydatkowania dochodu i zwolnienia podatkowego) oraz wydatkowania środków z nadwyżki bilansowej,
• pamiętać o ograniczeniu działań reintegracyjnych do pracowników defaworyzowanych.

Jeśli chcesz opracować Regulamin wydatkowania środków na reintegrację i nie tylko, to polecam Twojej uwadze ebook “Jak wydatkować środki na działalność statutową w spółdzielni socjalnej?”

Reintegracja w przedsiębiorstwie społecznym a kontekst dotacyjny

Warto też zdawać sobie sprawę, że prowadzenie działań reintegracyjnych jest obowiązkowe dla wszystkich przedsiębiorstw społecznych, które skorzystały z dotacji. 

Najnowsza wersja Wytycznych CT9, które określają warunki otrzymywania dotacji na miejsca pracy w przedsiębiorstwach społecznych mówi o tym, że przedsiębiorstwo społeczne prowadzi wobec zatrudnionych osób defaworyzowanych uzgodniony z tymi osobami i określony w czasie proces reintegracyjny, mający na celu zdobycie lub odzyskanie kwalifikacji zawodowych lub kompetencji kluczowych.

Warto też zauważyć, że Wytyczne CT9 nakładają na OWES obowiązek zapewnienia usług towarzyszących przyznaniu dotacji w postaci zapewnienia osobom otrzymującym dotację wsparcia o charakterze reintegracyjnym – w zależności od indywidualnych potrzeb. Usługi te spełniają łącznie poniższe warunki:

• mają formę zintegrowanego, zindywidualizowanego wsparcia osób podejmujących zatrudnienie w przedsiębiorstwie społecznym,
• mają na celu utrzymanie zatrudnienia poprzez wsparcie specjalistów w zakresie reintegracji zawodowej i społecznej, obejmującą działania motywacyjne, pomoc w określeniu rozwoju zawodowego, umiejętności miękkie oraz wsparcie w miejscu pracy i poza pracą,
• poprzedzone są indywidualną diagnozą osoby objętej wsparciem,
• realizowane są przez okres do 12 miesięcy od dnia zatrudnienia osoby objętej wsparciem.

Z mojego doświadczenia wynika, że niektóre OWESy posługują się planem reintegracji społecznej i zawodowej, który przygotowywany jest oddzielnie dla każdej osoby defaworyzowanej. Co więcej wymagania definiowane przez OWES w obszarze reintegracji mogą wykraczać poza wymagania ustawy o spółdzielniach socjalnych (np. wymagane przygotowanie i realizacja planu reintegracyjnego).

Dodam jeszcze, że powyżej przytaczam najnowsze brzmienie Wytycznych (z lipca 2019 r.). W ich poprzedniej wersji nacisk na działania reintegracyjne również był położony, ale jednak w mniejszym stopniu.
To tyle nt. reintegracji w spółdzielni socjalnej. Tradycyjnie zachęcam do komentowania wpisu (jakie działania reintegracyjne sprawdzają się w Twojej spółdzielni?) i podzielenia się nim w mediach społecznościowych.